De Tranen van Ekaterina
De angst om een film nog een keer te zien, of een boek nog een keer te lezen, omdat je vreest dat het de tweede keer niet weer zoveel indruk op je zal maken. Die angst heeft te maken met het besef dat je zelf veranderd bent en dat dit niet per definitie een verandering ten goede is. Toen je het boek las stond je helemaal open voor de schoonheid ervan en nu lukt je dat niet meer. Blasé geworden? Het zal toch niet! Anderzijds kan het zijn dat je nu beseft dat je destijds fout zat en dat je nu pas ziet dat je al die tijd dat boek, die film, dat kunstwerk, onterecht op een voetstuk hebt geplaatst. Je vernietigt je eigen mythe dat de film geweldig was en dat is niet leuk. Wat blijft er dan nog over? Heb je wel een vervangende mythe, iets anders dat je geweldig vindt? Of blijf je met lege handen achter. Niets meer om te bewonderen. De onttovering van je eigen verhaal.
Deze angst kun je nooit helemaal wegnemen, maar je kunt er wel bewust mee omgaan. Het is mijn ervaring dat de omstandigheden voor een groot deel bepalen of je ergens voor ontvankelijk bent of niet. Als die omstandigheden veranderen, dan levert dezelfde ervaring, hetzelfde boek, of dezelfde film, een totaal ander resultaat op. Daar kun je dramatisch over doen, maar je kunt het ook accepteren en de nieuwe ervaring toevoegen aan de oude en het zien als een verrijking. Koester het oude en verrijk het met het nieuwe, ook al zijn de ervaringen niet met elkaar te verenigen. Zie het als een mooie gelegenheid voor reflectie.
Begin jaren negentig zag ik een film die diepe, diepe indruk op mij maakte. Ik zat in een fase waarin ik volledig kon opgaan in het onbegrijpelijke. Dat klinkt misschien gek, maar voor mij was het dat niet. Dat wat ik niet begrijp vind ik nu interessanter dan de dingen die ik snap. Ik was in Amsterdam in veel in filmhuizen te vinden als Kriterion, Rialto en Cinecenter en de meeste mainstream films vond ik maar saai. Altijd maar weer dezelfde voorspelbare plots. Wat een tijdverspilling. Ik hield van de Litouwse regisseur Sharunas Bartas en de film die mij boven alles fascineerde was zijn meesterwerk Trys Dienos.
Trys Dienos sprak mij zo aan omdat het de moeilijkste film is die ik ken om naar te kijken. De film is niet te volgen, er wordt nauwelijks in gesproken en de scenes zijn zo traag dat het pijn doet. Toen ik hem voor het eerst zag in de bioscoop zijn tijdens de voorstelling meer dan de helft van de mensen boos de zaal uit gelopen terwijl ze gefrustreerd en agressief verwensingen riepen aan het adres van de regisseur. De film was een aanfluiting, de slechtste film ooit. Ik verliet aan het eind alleen de bioscoop.
Trys Dienos speelt in Kaliningrad. De film is uit 1991 en volgt twee jongens en twee meisjes terwijl ze doelloos rondhangen in een extreem troosteloze omgeving. De films van Bartas bevatten weinig hoop en Trys Dienos is op het eerste oog een tot op het bot depressieve film. Dat is wellicht ook de reden dat mensen er zo boos op werden, vooral adepten van Hollywood films met spitsvondige plotwendingen, mooie shots, lekkere gevoelens, vet drama en een happy ending. In Trys Dienos zit geen happy ending, ook geen happy beginning en het midden is ook vrij troosteloos.
Als ik aan de film denk, dan is het aan de vervallen boerderij in een grijs herfstig landschap, de eindeloze shots van schepen die langzaam voorbij varen, vergezichten van het vervallen industriële landschap van Kaliningrad met wolken die traag uit oude schoorstenen opstijgen, jongeren die rondhangen op een vervallen plein en dronken mensen die door de straten wankelen. De film lijkt wel te bestaan uit alleen maar momenten dat er niets gebeurt, de momenten voordat of juist nadat er iets is gebeurd en als er dan daadwerkelijk iets gebeurt in de film is het meestal iets negatiefs. Memorabel is vooral de climax aan het eind van de film. Een climax zonder woorden, zonder spitsvondig plot, een climax van niets in een zee van onbegrip en zinloosheid. Het is deze climax die de film voor mij zo de moeite waard maakt en die mij nu angst inboezemt. Het is de angst voor teleurstelling bij een hernieuwd weerzien en ook de angst dat mijn lezers er niets van zullen begrijpen, van de film en ook van mijn fascinatie. Dat wat je mooi vindt wil je immers met iedereen delen en er is niets pijnlijker dan iemand die vol enthousiasme vertelt over een film, boek, muziekstuk dat hij of zij geweldig vindt, om dan geconfronteerd te worden met een lauwe reactie. Dat doet pijn. Schoonheid deel je het liefst met gelijkgezinden en iedereen heeft de behoefte aan bevestiging van zijn liefde. Het is als met echte liefde, je bent pas gelukkig als de ander ook van jou houdt. Eenzijdig onbeantwoorde liefde maakt alleen maar ongelukkig.
Ik heb het mijzelf niet makkelijk gemaakt. Als ik een verhaal had geschreven waarom ik de Godfather een geweldige film vind, wat ook zo is, dan zou dit een veel makkelijker verhaal worden, want er zijn dan talloze mensen in de wereld die het bij voorbaat roerend met mij eens zijn. Een schot voor open doel is echter minder fascinerend dan dat wonderbaarlijke balletje dat tegen alle verwachtingen in toch in het doel belandt. Een pleidooi voor Trys Dienos is zo’n lastig balletje waarvan je van tevoren niet kunt vermoeden of het doel treft. De film was een bescheiden filmhuis succes, won twee prijzen op het filmfestival in Berlijn en kreeg de prijs voor Beste Jonge Europese Film bij de Europese Filmprijzen. Het is dus niet zo dat ik de enige ben die de film goed vond, maar ik bevind mij wel in gezelschap van een verwaarloosbaar klein groepje elitaire filmfreaks van bijna vijfentwintig jaar geleden. Er valt nogal wat uit te leggen. Ik vermoed dat de mainstream filmindustrie in Europa moedeloos z’n hoofd heeft geschud toen deze film in Berlijn twee prijzen won. Kom op zeg! We zijn echt van het padje afgeraakt als we dit soort films prijzen geven! Ik heb daar best begrip voor. Ik snap het helemaal. Meer dan twintig jaar geleden. Ik ben inmiddels iemand die allebei kan waarderen, mainstream en obscure filmhuis films en vandaag neem ik het op voor mijn favoriete filmhuis film, ook al weet ik dat het onbegonnen werk is.
Ik ga dat toch proberen, want als het wel lukt om mijn fascinatie op iemand over te dragen, dan zou ik daar heel blij van kunnen worden en dan is het meer dan de moeite waard dat ik er tijd aan heb besteed. Ik heb de film vandaag opnieuw bekeken en ik ben blij te kunnen zeggen dat ik opnieuw diep geraakt werd. Mijn angst was onterecht. De film bevat een groot aantal scenes die mij nog steeds fascineren. Vele scenes zijn voyeuristisch van aard en de film lijkt soms meer documentaire dan speelfilm. De meeste personen die erin voorkomen lijken toevallige voorbijgangers. Dat dat zo is zou je ook kunnen concluderen doordat er in de aftiteling ook maar vier personen worden genoemd als acteur en actrice, namelijk de twee jongens en de twee meisjes. Alle andere personen zijn toevallige figuranten die gevraagd of ongevraagd aan de film hebben meegewerkt. Een van mijn favoriete scenes aan het begin van de film is wanneer een van de jongens in een groot gebouw waar zich een pension bevindt in een toilet het raam opent en wij een aantal ramen zien van het gebouw aan de overkant. We zien twee mannen in discussie, waarvan er een zo te zien dronken is. We zien een vertwijfelde man in een kamer op een bed zitten met om zich heen op de vloer allemaal grote watermeloenen. We zien twee naakte prostituees en hun pooier die een beetje verveeld heen en weer lopen. Op de achtergrond horen we harde feestmuziek met accordeon. Een herkenbaar liedje gespeeld door een goedkope feestband. Dat is het. Voyeurisme. De leegheid van het bestaan. Drank, sex, platte muziek, de zorg om rond te komen. De jongen sluit het raam weer en we zijn terug bij zijn eigen leegheid. Zulke scenes zijn er voortdurend. De twee jongens in een bar. Feestbandje, uitzinnig dansende, dronken mensen, een man die het niet lukt om zijn sigaret aan te steken, lucifer na lucifer na lucifer, lege flessen op tafel, een stel kaartspelende matrozen die besluiten om de ene jongen als hij de kroeg verlaat in elkaar te slaan en van zijn geld te beroven, ongetwijfeld zodat ze zelf verder kunnen gaan met drank, gokken en sex.
En dan is er de climax aan het eind van de film. Trys Dienos. Drie dagen. De laatste nacht. Een scene van zo’n vijf minuten die mij meer is bijgebleven dan alle andere. Een climax in een film is het punt met de grootste spanning, het meeste drama, en vaak een keerpunt in het verhaal waar de oplossing, veelal het happy end, duidelijk wordt. Maar Trys Dienos is een drama. Er is geen happy end. Ze leefden nog lang en ongelukkig. Als er al iets duidelijk wordt in de climax in Trys Dienos, dan is dat het besef, het inzicht van de hoofdpersoon, dat er geen happy end is. Dat is de catharsis. En die catharsis wordt uitgebeeld door de tranen van Ekaterina Golubeva. Het is de scene waarin opeens de afstand weg is. Het is geen voyeurisme meer van anderen, nu zien wij de hoofdpersoon van heel dichtbij en voor het eerst zien we emotie en hoe die heel langzaam tot een uitbarsting komt.
Екатерина Голубева, de ster van de film, voor zover je in een film als deze kunt spreken van filmsterren, was de echtgenote van regisseur Sharunas Bartas. Ik kan niet anders dan toegeven dat haar verschijning de film voor mij dragelijk maakte. Dit aspect van de film hoort volgens filmhuispuristen wellicht niet thuis in een filmhuisfilm van deze minimalistische categorie, maar ik vond Golubeva adembenemend mooi. En droevig. Het leed van de wereld weerspiegelde in haar ogen. Een filmster om verliefd op te worden. Liefde is in de meeste Hollywood films de verlosser, het happy end, vertegenwoordigd door de kus, het moment dat de hoofdpersonen uiteindelijk toch elkaar vinden en ze leefden nog wel lang en gelukkig.
De climax van Trys Dienos begint na een duistere scene waar de jongen met een oude man mee gaat naar de kelder van het gebouw waar ze bivakkeren. De oude man woont in die kelder. Daar, in een rokerige omgeving, is een oven, wellicht de verwarmingsketel van het complex, die de oude man aan de praat houdt. Als deze scene voorbij is zien we in de avondschemering een gebouw van buiten en op de bovenste verdieping twee ramen die verlicht zijn. Dan begint opeens weer harde feestmuziek te spelen. Ergens is alweer een feest. Dat is het begin van de scene. Humpahumpahumpapa. Lalalaalalalaalalalaaalaaalaaaa. En dan zien we beneden op straat een oude dronken man bij een vervallen muur staan. Fles drank in de hand, verpakt in papier. Hij kan zich nauwelijks staande houden en waggelt stapje voor stapje uit beeld. Humpahumpahumpapa. schuifel, schuifel. Lalalaalalalaalalalaaalaaalaaaa. En dan, als de oude man eindelijk helemaal uit beeld is gewaggeld zien we opeens weer Golubeva, liggend in bed, voor zich uit starend, luisterend naar de humpapa-muziek in de verte. Dan een shot van iets verder weg. We zien dat Golubeva in bed ligt met de jongen. Met kleren aan. Golubeva ligt op haar rug een deken tot haar middel, de jongen ligt naast haar, met de rug tegen de muur, zijn hand op haar hand, zijn hoofd ter hoogte van haar borsten. Golubeva kijkt hem aan, streelt zijn haren, zegt iets, hij begraaft zijn gezicht in haar trui, haar borsten en zij houdt zijn hoofd vast en begraaft haar gezicht in zijn haren. Humpahumpahumpapa. We horen een feestganger uitzinnig schreeuwen. Shot van twee ramen waar het feest gaande is. We zien achter gordijnen wat tafels en heel veel uitzinnig dansende danspaartjes die op de humpapa-muziek over de dansvloer huppelen. Shot terug naar Golubeva. Weer een close-up, haar hoofd rechts in het midden en links het hoofd van de jongen die zijn gezicht naast dat van Golubeva heeft gelegd. Zijn ogen dicht. Golubeva kijkt juist voor zich uit en begint langzaam te schokken van emotie. De jongen houdt haar gezicht vast. Humpahumpahumpapa. Lalalaalalalaalalalaaalaaalaaaa. Tranen wellen op uit de ogen van Golubeva. Ze omklemt de hand van de jongen. De muziek houdt op. Het liedje is afgelopen. De band neemt even een rookpauze. Het wordt stil. In de verte hoor je nog iets piepen als van een schommel. Golubeva sluit haar ogen. Het wordt helemaal stil. En dan is het weer ochtend. We zien weer de stad. Zonlicht en fabrieken met rook. Een meeuw vliegt door het beeld. Treinstation. De jongen en het meisje wachten. Het afscheid.
De tranen van Ekaterina herinneren mij aan de tranen van Máxima. Waarom vond iedereen de tranen van Máxima zo mooi? Volgens mij vinden wij het mooi om bij anderen emotie te zien. Emotie is mooi. En de mooiste emoties zijn conflicterende emoties. Dat is precies wat ons bij Máxima zo aansprak. Het waren niet alleen tranen van geluk, tranen van geluk vanwege haar geliefde en vanwege het besef onderdeel te zijn van een sprookjeshuwelijk, maar tegelijk ook tranen van verdriet over het niet aanwezig zijn van haar vader. Gesymboliseerd door de tango. Liefde en verdriet omdat het sprookjeshuwelijk niet perfect is, nostalgie, weemoedig verlangen naar het sprookjeshuwelijk dat het had kunnen zijn als haar vader er was geweest. De bandoneon van Carel Kraayenhof als symbool voor lief en leed.
In Trys Dienos is de bandoneon een accordeon. De weemoed en de klasse van de tango zijn ver te zoeken. Is dat het verschil tussen Rusland en Argentinië? Voor mij zijn de tranen van Ekaterina Golubeva verwant aan de tranen van Máxima. Ook hier is sprake van tegenstrijdige emoties. Liefde en eenzaamheid. Hoop en hopeloosheid. Troost en troosteloosheid. Die twee emoties zitten voor mij in de tranen van Ekaterina. Dat besef is de climax van de film. De catharsis. Beter kan ik het niet onder woorden brengen.
Als je op op Youtube zoekt op Trys Dienos dan valt op dat vrijwel elke filmfan die een fragment van de film heeft geüpload heeft gekozen voor dezelfde scene, de scene met de tranen van Ekaterina Golubeva. Kennelijk raakt deze scene een snaar bij allen die de film hebben gezien.
Tot slot de aanleiding voor dit verhaal. Die is droevig. Kent u het fenomeen dat u op vakantie bent geweest, even het nieuws niet hebt gevolgd om dan een jaar later er achter te komen dat een bekende filmster, schrijver of musicus is overleden in de dagen dat u het nieuws niet volgde. Je was je er niet van bewust dat een van je favoriete schrijvers dood was. In je hoofd leefde hij nog. Met het huidige media geweld en het alomtegenwoordige internet komt dat nauwelijks meer voor. Behalve misschien bij mensen die niet zo beroemd meer zijn waardoor ze het nieuws niet meer halen. Een vergelijkbaar fenomeen is het als je na dertig jaar opeens hoort dat een oude schoolvriend al twintig jaar geleden is overleden. Je was hem uit het oog verloren, maar in je hoofd ging je er vanzelfsprekend van uit dat hij nog leefde en als je zou willen, dan zou je zo de oude vriendschap weer op kunnen pikken. Als je dan hoort dat hij al lang niet meer leeft is dat een schok.
Vorige week moest ik opeens weer denken aan Trys Dienos. Ik had de film al jaren niet meer gezien. Ik woon niet meer in Amsterdam, ik ga nog maar zelden naar de bioscoop, ik heb een gezin en ben druk met heel veel andere zaken dan film. De video van Trys Dienos lag boven op zolder te verstoffen. En dan is er opeens weer die gedachte aan die film van vroeger. Ik weet niet meer hoe die gedachte in mijn hoofd kwam, maar opeens was ik benieuwd of Bartas de afgelopen jaren nog films heeft gemaakt. Ik volg dat niet meer en had geen idee. Via internet kwam ik er in seconden achter dat hij inderdaad nog actief is. En hoe zit dat met Ekaterina Golubeva? Ik wist wel dat ze in de jaren negentig was gescheiden van Bartas, maar wat ze daarna had gedaan, dat was ik helemaal uit het oog verloren.
Tot mijn grote verdriet kwam ik er achter dat ze niet meer leeft. Golubeva is al ruim vier jaar niet meer onder ons. Overleden op 44 jarige leeftijd in Parijs op 14 augustus 2011. Ik was die dag op vakantie. Wij stonden op een camping in Hongarije en onze tent stond op nog geen tien meter van de Donau. Het was een prachtige dag, we hebben de kunstenaarskolonie Szentendre bezocht en ’s middags uitgebreid gezwommen in de rivier. Ik herinner het mij als een prachtige vakantiedag en het kan goed zijn dat het nieuws van de dood van mijn favoriete filmster de dagen erna in het nieuws is geweest. Ik heb het in elk geval gemist en nu ligt Ekaterina Golubeva al jaren begraven in Parijs op Père Lachaise. Ik ben nog steeds geshockeerd over dat nieuws. De tranen van Ekaterina Golubeva zijn niet meer.